Еліміздің бас экономисі Руслан Дәленовтің түсіндіруінше, бұған дейін Қазақстанның бюджеті небәрі үш деңгейден құралатын. Бұлар – республикалық бюджет, облыстардың және республикалық маңыздағы қалалардың бюджеті және аудандық бюджет. Ауыл­дар аудандық бюджеттен қаржылан­дырылды.

2018 жылдан бастап, аудандық маңызы бар қалаларда, ауыл, кент, ауылдық округтерде бюджеттің жаңа, 4-ші деңгейі ендірілуде. Бірақ бұл шара кезең-кезеңге бөлінген. Науқан 2018 жылғы 1 қаңтардан бері алдымен тұрғындарының саны 2 мыңнан асатын ауылдарды қамтыды. Нәтижесінде, бүгінде жаңа деңгейде 1 055 бюджет жұмыс істеуде. Ал 2020 жылдан бастап IV-бюджет қалған 1 338 ауылда пайда болады.

Ауыл бюджеті 7 түрлі салық тү­сімінен, түрлі төлемдерден, айып­пұлдардан, аудандық бюджеттен келетін трансферттен, сондай-ақ бизнесмендер мен қалталы адам­дардың қайырымдылық көмегінен қалыптастырылады. Бұлардың бар­лығы бұрынғыдай аудан айна­лып жүрмей, ауыл бюджеті мен қа­зынашылық есепшотына тікелей түседі.

 

– Бұл реформаның басты мақсаты – жергілікті жұртшылықты өз ауылындағы мәселелерді шешуге қатыстыру. Бұған дейін жоғары тұрған аудан-қала әкімдігі әр ауыл үшін бюджеттік басымдықтарды өзі анықтайтын, өзі тендер өткізетін, оның жеңімпазын да өзі таңдайтын. Бұл істерге ауылдың әкімі де, тұр­ғын­дары да қатыстырылмайтын. Қазір әр ауылға төл қазынашылық есепшоты ашылуда. Бұдан былай әр ауылдың шығыстары мен бюджеттік басымдықтары міндетті түрде жер­гілікті халықпен талқылануға және оның қолдауын алуға тиіс, – дейді Ұлттық экономика министрі Руслан Дәленов.

Дегенмен ертелі-кеш жұмыс қамымен жүретін жұртшылықты жаппай жинау күрделі. Тіпті, қа­ла­лардың өзінде мысалға, ПИК басшылары жиналыс кезінде бір тұр­ғын үйдегі пәтер иелерінің жар­т­ы­­сының да басын қоса алмай жата­ды. Бүкіл ауыл тұрғындарын кеңеске кел­­тіру қиынға түсуі ықтимал. Бұл рет­те кейбір ауыл әкімдіктері сө­зі өтім­­ді, қолы бос, қоғамдық іс­ке бел­­сен­ді қариялар қатарынан өзін­­дік бір «ақ­сақалдар кеңесін» құ­рып жатқан кө­рінеді. Әкім жаз­ған ауыл бюд­же­тінің жобасы да со­­лар­­дың тал­қы­лауына салынып, ма­құл­­дауын ал­мақ. Болашақта бұл бей­ресми құ­­ры­лымдар – жергілікті пар­ла­мент­­ке, ал «авторитет» ақсақалдар де­путатқа айналуы да ғажап емес. Бі­рақ ол үшін Ата заңға өзгеріс ен­гізу талап етілуі мүмкін.

– Жасыратыны жоқ, ақсақал­дар болсын, ауқаттылар болсын, осын­дай белгілі бір беделді топтың тұтас ауылды ашса алақанында, жұмса жұ­дырығында ұстауы тіксінтеді. Бірақ дамыған, демократиялық мемлекеттерде де тәжірибе сондай: жергілікті муниципалитет өзіндегі әр­түрлі топтар мен күштерге сүйе­­неді, кейде солардың ыңға­йы­на жығылуға мәжбүр. Бұл тәр­тіп өңін айналдырғаны бол­ма­са, со­нау алғашқы адамдар үңгір­лер­де шоғырланып, өзара билік иерар­хиясын бөлісе бастаған ал­ға­шқы қауымдық құрылыстан бері келе жатқан дүние. Оның үс­тіне қазақ ауылында ежелден ақса­қал­дар билігі жүрген. Үлкен тұр­ғанда, кіші сөйлемейді. Байырғы инс­титут жанданса, оның ауылда ұлт­тық құн­дылықтарды сақтауға да оң әсері болып қалар, – дейді әлеу­мет­танушы Қарлыға Мәлібекова.

Қалай болғанда, Руслан Дәленов ауыл бюджетінің шығындары ауыл тұрғындарының қолдауын табуы міндет екенін айтады: «Мұны жер­гілікті қауымдастықтың жиналы­сын өткізу арқылы жүзеге асыруға бо­лады. Оның мүшелерін жергілікті қоғам­дастықтың жиыны сай­лайды. Яғни, бір ауылдың барлық тұрғыны осы жиынға жиылады да, жиналыс мүшелерін таңдайды. Ары қарай дәл осы адамдар бюджеттің шығыстарын айқындайды», – деді бас экономист.

 

Ұлттық экономика министр­лі­гінің мәліметінше, 2018 жыл қоры­тындысында барлық ауылдың жалпы табысы 130 млрд теңгені құрады. Оның тек бір ширегі немесе 32 миллиарды ғана ауыл әкімдерінің өздері жиған салықтар мен басқа да түсімдер. Ауылдық бюджеттің орташа көлемі 122 миллион теңгеге тең. Бірақ Р.Дәленов 1,5 миллиард теңгеден артық табыс табатын до­нор ауылдар да барлығын жеткізді.

4-бюджетке көшкен 1 055 ауыл­­дың 173-і бай: өз тапқаны қа­жет­­тілігін толық өтейді. Тағы 426 ауыл­­дың жинаған табысы төл шы­ғыс­­­тарының тек 15–50 пайызына дейін­гісін жабады. Ал 456 ауыл – ке­дей: табысы мұқтаждығының 15 пайы­зын қаржыландыруға әзер жетеді.

Тұтастай алғанда, бюджеттің IV деңгейі кірісінің 75%-ын аудандық бюджеттің трансферттері құрайды. Ендеше ауылдың басым көпшілігі бәрібір аудандағыларға тәуелді болмақ.

Мұны болдырмау үшін Үкімет «Кейбір заңнамалық актілеріне ау­дандық, қалалық және ауылдық дең­гейдегі биліктің дербестігі мен жауап­кершілігін кеңейту мәсе­ле­лері бойынша өзгерістер мен то­лық­­тырулар енгізу туралы» жаңа заң жо­басын әзірледі. Оған сәй­кес ауыл­­дарға қосымша түсім түр­ле­­рін беру көзделуде. Атап айт­қан­да, бірыңғай жер салығы, жер учас­ке­лерін пайдаланғаны үшін төлем­ақы, жер учаскелерін сатудан түсе­тін түсімдер, жер учаскелерін жал­ға беру құқығын сатқаны үшін төлем­ақы аудандық деңгейден алынып, ауыл­дық округтерге тап­сырыл­мақ.

«Нәтижесінде IV бюджеттің кі­ріс базасы орташа алғанда 29 мил­­лиард теңгеге дейінгі қосымша сома­ға ұлғаяды», – дейді ведомство.

Бұл заң күшіне енгесін, еліміздің әкімшілік бірліктерінің саны азайғалы тұр. Өйткені 50 адамнан да аз, тіпті бір-ақ отбасы қалған ауылдар бар. Оларда 5-тен 21 адамға дейінгі аппараты болатын әкімдік пен жеке бюджетті ұстау орынсыз деп танылды. Мысалы, 2019 жыл соңына дейін Қостанай облысында 54 ауылдық округ «оптимизацияға» ілігеді. Дәл осындай науқан басқа облыстарда да жүруде.

Жаңа заң жобасы тұжырым­да­ма­сында айтылғандай, Қазақстанда тұр­ғындар саны бойынша қала мәр­тебе­сіне сай келмейтін 13 қала бар: Ақ­мола облысында – 3, Ақтөбе, ШҚО, СҚО, Қарағанды облыс­та­рында – екі-екіден, Қызылорда және Маңғыстау облыстарында – бір-бір­ден. Осыған байланысты құжатта қалалар санатын «ауылдық елді ме­кен» санатына өзгертуге мүм­­кіндік бе­­ретін жаңа тетік қарас­ты­рылып отыр.

Қолына бюджетті жұмсау құ­зыры берілгесін, енді ауыл әкімі де сол қаражаттарды игермегені не­месе тиімсіз шығындағаны үшін әкімшілік, тәртіптік, тіпті қыл­мыс­тық жазаға тартылатын бола­ды. Бұрын олар үшін құжатқа қол қоя­тын аудан-қалалардағы шен­ді­лер тоқпақ жейтін. Мұндай жауапкершілік барын «ауылнайлар» біле ме? Сондықтан сарапшылар ауыл шенеуніктері арасында жаппай сауат ашу науқанын жүргізу керегіне сенімді. Бұл бағытта ілгерілеушілік бар. Әйтсе де, жүріс шабан.

Мәжіліс төрағасының орын­басары Владимир Божко ШҚО-ны өнеге етеді: өңір жергілікті өзін-өзі басқару билігінің 160 мүшесін оқы­тып шығыпты. Бұл тәжірибе рес­пуб­ликамызда жаппай сипат алғаны жөн.

Ауылда шешілуге тиіс мәселе жетіп артылады. Мысалы, халықтың салық жиналатын дүние-мүлкінің біраз бөлігі мемтіркеуден өтпеген.

Бұған қоса ауыл әкімдеріне ау­дандар кезең-кезеңмен 7,5 мың ком­муналдық кәсіпорынды – элек­тр, жылу, газ, сумен жабдықтау ны­сан­дарын, сондай-ақ 14 мың жал­пы пайдаланудағы объектілерін – авто­жолдарды, көшелерді, парктерді, мәдениет үйлерін, ескерткіштерді және өзге мүлікті тапсырмақ. Сарап­шылар олардың көбі ескі күйде берілетініне алаңдайды. Демек, табыстамас бұрын оларға жөндеу жүргізу қажет-ақ.

Ауыл әкімі өз аппаратын жа­сақтау үшін білікті кадрге зәру. Үкімет мүшелері жақында ауыл­дарды аралағанда, әкімдер тегісімен осы мәселені төтесінен қойыпты. 2018 жылдан бері 4-бюджет енген 1 055 ауыл әкімі ұжымының жалпы штаттық саны 8 173 маманды ғана құрады. «Ауылнайлардың» үштен бірі сауатты заңгері жоқтығына, тағы бір бөлігі білімді бухгалтер тапшы екеніне шағымданған.

Білікті кадр жетіспеу мәселесін шешуге «Дипломмен ауылға» жо­басы жұмылдырылмақ. Алайда ол тек денсаулық сақтау, білім бе­ру, әлеуметтік қамтамасыз ету сала­сындағы жас мамандарға арналған. Сондықтан оған өзгеріс енгізіп, оның игілігін ауылға баратын мем­ле­кеттік қызметшілерге де тарату жос­­парланып отыр. Оларға 250 мың теңге көтерме жәрдемақы және бас­пана алуы үшін 0,01% став­ка­сы­мен 4 миллион теңгедей несие беріледі. Президент тапсырмасы бойынша «Дипломмен ауылға» жо­басын қаржыландыру көлемі қа­зіргі 14 миллиардтан 2020 жылы 20 миллиард теңгеге дейін артады.