Бернард Шоудың «Кітап бос уақытта оқитын нәрсе емес, оған арнайы уақыт бөлемін», – деген сөзін естіп, аптасына бір кітап оқуды өзіме мақсат етіп қойғаныма біраз болды. Сол мақсатымды орындау межесінде оқыған кітаптарымның қатарында Шерхан Мұртазаның «Ай мен Айшасы» ерекше орын алады. Қазақ елінің көрнекті қаламгері, журналистиканың қара нары Шерхан Мұртазаның аталмыш туындысын өзім құрыптас жастар да оқысын деген ниетпен бүгінгі басылымға шығарма туралы аз-кем ойыммен бөліспекпін...

Шерағаның қай шығармасын оқысаңыз да адам баласының қиналғанын, ашу мен ызадан тығырыққа тірелген тұсын және ұлтқа тән болмыс пен мінезді шебер суреттегенін байқаймыз. Бұл турасында поэзия падишасы Фариза Оңғарсынова былай дейді: «Жазушы шығармаларында философиялық тұжырымдар жасамайды немесе ұнамсыз қылықтарды шымшылап әзіл-оспақтың астына алмайды, кейіпкерлерін көркемсурет галереясындағы көріністей көз алдыңнан тізбектейді».
Расымен, жазушы шығармасына арқау ететін оқиғалар шындыққа жанасып, оқырманын өз әлеміне жетелей кетеді. «Ай мен Айшада» жолдасынан айырылып, тағдырдан теперіш көрген, бірақ өз отын сөндірмей, үш баласын жетілдіру үшін аянбай еңбек етіп, тер төккен анасы Айшаға арналған балалық күннің естеліктері айтылады. Мұны «Бала кезде көргенім, естігенім бүгінгідей әлі есімде. Ендеше, текке күшене бермей, соны неге жазбаймын?», – деп қолына қалам алғанынан байқай аламыз. Ал, кітаптың «Ай мен Айша» деп аталуындағы себепті автор бір сұқбатында былай деп түсіндіреді. «Кітаптың атында неге ай тұр десеңіз... Ол, енді, біржағынан тағдырдың ұқсастығы сияқты, біздің анамызбен, әсіресе, соғыс кезіндегі жесірлік, қиыншылық көрген аналардың тағдырына ұқсас.
Генрих Гейне деген ақында ай туралы әдемі бір сонеті бар. Мағынасы былай: Күнге ғашық ай, сұлу, күн де оған ғашық сияқты көрінеді. Шүпірлеген көп бала тараған. Ол – жұлдыздар. Күндердің күнінде арасынан әлдебір қара мысық өтті ме, әлдеқандай сызат бітті ме, екеуі содан екі жақта. Бірі – шығыс жақта, бірі батыста. Күн шықса ай батады. Ай шықса күн батып кетеді. Өмірбақи бір-біріне жолыға алмайды, осынау мұңлы сарыны бар. Ал, адам баласының тағдырын алсақ, ері жаңағы репрессияға ұшырап, не болмаса майданға кетіп келмей қалғандардың көбісі солай. Балалар қалды. Ері жоқ бір-біріне жете алмаған дүние. Жалпы, дүниенің философиясы сол. Ай деген арман болса, күн деген қиял болса, соны қуасың да жүресің. Қашан жетесің, белгісіз, соған байланысты алынған ат». Шығармада жан қиналысына тап болған Айшаны тек ай ғана түсінеді. Жала жапқыш заманына, тауқымет тарттырған тағдырына деген өкпесін тек айға айтады. Алақанын созып, жүзін қаратып айға шаққан мұңын шиіттей үш баласы естіп өседі. Осыдан кейін айды адамның мұңдасы, адамның сырласы деп түсінсе керек автор. Өмірлік шығарма саналатын туынды жазушының анасына арналғанымен автор әңгімені әріден бастап, әр оқиғаның неден орын алғанын жіпке тізілгендей баяндап береді. «Дүниеде барлығы балалықтың елінен келеді, сақал-мұртпен ешкім өмірге келмейді» деген ойды алға тартып, ол да өз шығармасын сонау балалық шақтан бастайды. Әрине, ол кезде ойын баласының есінде ештеңе қалған емес. Бірақ, қарны тоқ, қайғысы жоқ, киімі бүтін бес жасар ойын баласына қыстың аязды кеші ауыр тиеді. Дәл сол сәттің түнінде ол есейіп шыға келді. Өйткені, асқар таудай әкесі Мұртазаны «халық жауы» деп алып кеткен еді. Бұл жылды автор «1937 жыл жалмауыз жыл» деп еске алады. Мұртаза түрмеге жабылған соң Барсхан екі бауырына қарайласып қалады. Осы тұста біздің байқайтынымыз ерлерінен айырылған әйелдерді еш аямай таң азаннан қара кешке дейін жұмысқа салып, тіпті емізулі баласына қарауға дәрмені жетпей дегбірі қашатыны. Содан болса керек бірнеше сәбилердің шетінеп, ауруға шалдыққаны. Ана сүтіне жарымай, көзін ашқаннан қиыншылыққа тап болған балада қайбір денінің саулығы болсын?! Иә, заманның зұлмат жылдарында аналары баласының қасында күндіз түні бола алмады. Бірақ, бұл бала тәрбиесіне селқос, қолды бір сілтей салып қарады дегенді білдірмейді. Айша белі сынғанша, балтыры сыздағанша жұмысқа жегілсе де балаларының өн бойын тәрбиемен сусындатуды ұмытқан емес. Мәселен, Барсханның жанып тұрған шырақты өшірмек болғанда жанайқайы шығып, айқайлауы шаңырағының отын сөндіріп ала ма деген қорқыныштың туындағаны еді. Ал, түннің бір уағында аш құрсақтары қасқырша ұлығанда үш баласын бауырына қысып өмірлік азық болатын әңгімелері, аңыздар мен ертегілерін айтып беруі қазақтың ауызша әдебиетіне саяды. Бұдан бөлек жер аударылып келген басқа ұлттың өкілдеріне өз үйінен орын беріп, бір үзім нанды бөлісіп жеген сәттері балаларына көрсеткен өнегенің ұлысы емес пе?! Шығармадағы әр оқиғаның астарына үңілер болсақ Айшаның әр қадамы балалары үшін басылғанын, әр әрекеті сол балаларының қамы үшін жасалғанын көреміз. Ол жер бетіндегі баласын ғана емес, о дүниелік болып кеткен нәрестесі үшін де уайымдайды. Бұл жолдар шығармада былайша беріледі: «Тарақтан түскен шаш әлдеқалай отқа күйсе, о дүниеде балалары шырылдайды дейді. Анасының отқа түскен шашын иісінен танып қояды екен де: Анамыз тозақ отына үсіп кетті-ау деп шырылдайды екен». Бұл үзіндіден бауыр еті баласы үшін қам жеген ананы ғана емес, шаштың киесі туралы тағылым болатын оқиғаны көре аламыз. Ал, қазақтың қасиеттісі саналатын керегенің орнына өзінің сирағың жағуға бекінген бірбеткейлігінен ата-баба салтына беріктігін аңғарамыз. Айша ашу кернеген бойда: «О,Құдай! Бердімбеттей атамнан қалған, Күнікейдей енемнен қалған, Мұртазадай бозымнан қалған баға жетпес қазынаны отқа жаққанша, мына қу сирағымды неге жақпаймын?!» ,- деп тағы да зар жылатып қойған заманға өкпесін айтады. Егер үш баласы еңірей жөнелмегенде салтқа берік ана сирағын жағып жіберер ме еді, кім білсін?!
Міне, осындай ер мінезімен Айша балаларын да қайсар, өжет, намысшыл қылып тәрбиеледі. Барсхан соның арқасында әкесінің атын Мұртазадан Нұртазаға ауыстырмай аман алып қалды. Табандылығы мен білімділігінің арқасында сұсты директордың жүзін жылытып, оқуға қабылданды. Еңгезердей болған шолақ белсенділердің қай-қайсысына болсын әкесін жамандағаны үшін жұдырық ала жүгіріп, әкесінің жыртысын жыртуға даяр тұрды. Мұның бәрі тәрбиенің туын жықпаған, адалдық атынан айнымаған Айшаның есіл еңбегі еді. Бірақ, сол Айшаны өз еліне сыйдырмай Тасбет пен Жуанқұл бездіріп жіберді. Қошқылтым түнде жетімектерін жетектеп жалғызбасты ана келін болып аттаған босағасынан боздап шықты. Ата-баба аруағынан қорықты. Сескенді. Алайда, араға біраз уақыт салып өзі де, баласы да шаңырақтарына оралды. Мыңбұлаққа сәлем салатын күн қайтадан туды Айша үшін. Ал, Барсхан қолы әзер жеткен оқуын әрмен қарай жалғастырды.
Өзгелер үшін тәтті естеліктерге толы балалықтың бал дәмі автор яғни Шерхан Мұртаза үшін қалай болғанын осы шығармадан-ақ біле аламыз. Жалғыз анасының алақанын жанға дауа, тәнге шипа етіп ержеткен ол бүгінгі ұрпаққа «Ай мен Айша» арқылы өшпес өнеге қалдырып кетті десек артық емес.

Маржан ҚҰРМАНҒАЛИЕВА.