Қаржылық тұрақтылық – кез келген қоғам үшін маңызды көрсеткіштердің бірі. Алайда елімізде бұл түсінік барған сайын несие арқылы өмір сүрумен тығыз байланысты бола бастады. Кез келген адамнан сұрасаңыз, бір-екі несиесі немесе төленіп жатқан микрокредиті бар екенін жасырмайды. Бірі – той жасауға, бірі – тұрмыстық техника алуға, енді бірі – күнделікті азықтүлікке дейін несиеге жүгінеді. Осы тұста сұрақ туындайды: біз қаржылық дербестікке қол жеткізіп келеміз бе, әлде несиелік тәуелділікке толықтай кіріптар болдық па?

2025 жылдың алғашқы тоқсанындағы деректерге көз жүгіртсек, Қазақстан азаматтарының банк және микроқаржы ұйымдары алдындағы жалпы берешегі 16 триллион теңгеден асып кеткен. Бұл – ішкі жалпы өнімнің шамамен төрттен біріне тең. Оның басым бөлігі тұтынушылық несиеге тиесілі. Яғни, халық табыс таппай жүрген жоқ, бірақ табысы қажеттіліктерін жабуға жетпейді. Бұл – тереңде жатқан әлеуметтік және экономикалық теңсіздіктің көрінісі. Адамдар өз өмір сүру сапасын жақсартуға ұмтылады. Бірақ бұл ұмтылыс көбіне несие арқылы жүзеге асады. Тиісінше, несие – жай қаржылық құрал емес, әлеуметтік қысымның құралына айналып отыр. Көбімізде «басқаларда бар нәрсе менде неге жоқ?» деген психологиялық тетіктер басым. Бұл тенденция – қоғамның қаржылық сауаттылығы мен эмоционалдық шешім қабылдау деңгейінің айнасы.

Соңғы жылдары микроқаржы ұйымдарының (МҚҰ) саны едәуір өсті. Бұл ұйымдар көбіне табысы аз, банк талаптарына сәйкес келмейтін азаматтарға қызмет көрсетеді. Бірақ олардың қызметінің негізгі кемшілігі – пайыздық мөлшерлеменің тым жоғары болуы. Кейбір ұйымдарда жылдық тиімді сыйақы мөлшерлемесі 700 пайызға дейін жетеді. Бұл – қалыпты экономикалық тәжірибеден тыс көрсеткіш. Мұндай жағдайда несие уақытылы өтелмесе, қарыз бірнеше еселеніп, адамды тығырыққа тірейді. Бұл – жай ғана абайсыздық емес, жүйелі қаржылық сауатсыздықтың салдары. Шынайы мысал, Гүлнар есімді жалғызбасты ана 150 мың теңге көлемінде микрокредит алып, баласына телефон алып берген. Төлемді кешіктіргені үшін алты ай ішінде қарызы 450 мың теңгеге дейін өсіп кеткен. Бұл – бір адамның емес, бүкіл қоғамның ортақ мәселесі. Себебі бұл жағдай – елдегі жүздеген мың адамның өмірінің шағын көрінісі ғана. Қарыз жүктемесі – бүгінгі қазақстандықтардың күнделікті өмірінің ажырамас бөлігіне айналып отыр.

Несиеден шығудың ең тиімді жолы – қаржылық сауаттылықты арттыру. Қаржы сауаттылығы – тек теңгені үнемдеу емес, бұл – табысты жоспарлау, шығындарды бақылау, пайыздық мөлшерлемелерді түсіну, заңды құқықтарды білу деген сөз. Экономист Айжан Мұратқызы: «Несие – дұрыс қолданылған жағдайда пайдалы құрал. Бірақ бүгінгі таңда несие – халықтың күн көрісінің жалғыз амалына айналып отыр. Бұл – өте қауіпті құбылыс», – дейді. Қоғамда несиені саналы түрде қабылдау мәдениеті әлі толық қалыптаспаған. Көптеген адам шарттарды толық оқымай, пайыздық үстемелерді түсінбей, «жеңіл ақша» алуға асығады. Соңы – қиындық пен өкініш.

«ҚАРЫЗСЫЗ ҚОҒАМ»
Президент Қасым-Жомарт Тоқаев өзінің кезекті Жолдауында бірнеше рет «Amanat» партиясының «Қарызсыз қоғам» жобасына ерекше назар аударған болатын. Бұл бастама аз ғана уақыт ішінде өзінің тиімділігін көрсетіп, қаржылық сауаттылықты арттыру мен халыққа құқықтық көмек көрсету бағытында нақты нәтижелерге қол жеткізді. Шиелі ауданындағы Жиделіарық ауылында өткен қаржылық сауаттылық курстары – соның бір дәлелі. Онда 50-ден аса адамның мәселесі қаралып, құжаттары Астана қаласындағы заңгерлерге жолданды. Бұл – орталық пен өңір арасындағы нақты ықпалдастықтың көрінісі. Қаржы құралдары – нарықтық экономиканың бөлінбес бөлшегі. Алайда оларды дұрыс басқару – әр азаматтың жауапкершілігі. Қоғам қарызға батып, несиені өмір сүрудің басты амалына айналдырса, бұл әлеуметтік күйзеліс пен экономикалық тәуекелдерге әкеледі. Қаржылық сауатты ұрпақ қалыптастыру – мектептен, тіпті балабақшадан басталуы тиіс ұзақмерзімді стратегия. Мектеп бағдарламасына жеке қаржыны басқару, бюджет құру, шығындарды жоспарлау сияқты пәндерді енгізу – уақыт талабы. Несие – кез келген нарықтық экономиканың маңызды құралы. Ол дұрыс қолданылса, адамның өмір сапасын арттыра алады. Бірақ ол қаржылық білім мен жауапкершілікпен қатар жүрмесе, адамды борыштың құрдымына апарады. Қазақстанда несие – енді тек қаржылық құрал емес, өмір сүрудің тәсіліне айналып барады. Бұл – ел экономикасы мен әлеуметтік құрылымына қауіпті сигнал. Халық несиенің иесі емес, оның тұтқынына айналғандай. Бұдан шығудың жалғыз жолы – білім, сауаттылық және жауапкершілік. Себебі қаржы құралын басқару – оны қолданушының қолында. Қарызға батқан қоғамнан емес, қаржылық сауатты ұрпақтан ғана болашағы жарқын мемлекет қалыптасады.