Бір кездері жастар қолында кітап ұстап, кейіпкерлермен бірге жылап, бірге қуанып отыратын. Ал бүгінде сол жастардың ұрпағы экранға қарап күліп, сырғытып, ұмытып кетеді. Бір ғасыр бұрынғы «оқырман ұрпағының» орнын «TikTok ұрпағы» басқандай. Бірақ бұл – жай ғана технологиялық ауысым емес. Бұл – ойлау тәсілінің, назардың және дүниетанымның өзгеруі.

TikTok-тың бір видеосы орта есеппен 15-30 секундқа созылады. Осы бірнеше секунд ішінде адам эмоция алады, аздап ой түйеді, сосын – келесі видеоға өтеді. Қарапайым көрінгенмен, бұл «секундтық шолақ әсер» адамның психологиясына терең сіңіп барады. Психологтар мұны «назардың бытырауы» (attention fragmentation) деп атайды. Адамның миы енді ұзақ назарды ұстай алмайды. Өйткені ол қысқа, тез, түрлі-түсті, жеңіл контентке үйреніп қалған. Мысалы, бұрын бір студент 300 бет роман оқуға шамамен 3-4 күн бөлсе, қазір 3-4 сағат ішінде 500 видео көреді. Бір қарағанда айырмашылық аз сияқты. Бірақ бірінде – сюжет пен логика, екіншісінде – үзікүзік әсерлер.

Кітап оқу – баяу процесс. Ол тез нәтиже бермейді. Дегенмен терең із қалдырады. Бір роман арқылы адам бір дәуірді, бір тағдырды, бір ойшылды таниды. Кітап – жай ғана мәтін емес, ол ойды жаттықтыру алаңы. Оны оқу барысында адам анализ жасайды, салыстырады, пайымдайды. Бұл – дәл сол TikTok форматында жоғалып жатқан дағдылар. Психолингвист Стивен Крашеннің зерттеуі бойынша, кітап оқитын жастардың сөздік қоры, ойлау икемі және аналитикалық қабілеті видео контент тұтынушылардан бірнеше есе жоғары болады. Бірақ бүгінгі қоғамда баяулық – кемшілік сияқты қабылданады. «Жылдам көр, тез біл, тез ұмыт» қағидасы қалыптасты. TikTok мәдениеті бір ғана принципке сүйенеді – назар және табыс. Кім көбірек қаралым жинаса, сол «жақсырақ». Бұл формула жастардың өмір философиясына да әсер ете бастады. Көптеген жас TikTok-тағы танымал блогерлерді көріп: «Осылай тез табысқа жетуге болады екен» деп ойлайды. Бірақ бұл көзге көрінбейтін қауіпті қалыптастырады. Ал өмірде бәрі TikTok емес. Нағыз жетістік – үздіксіз еңбектің, шыдам мен терең ойланың жемісі. Бірақ бұл жол баяу. Сол себепті «қысқа контент» дәуірінде шыдам мен табандылық ең жетіспейтін қасиетке айналып барады.

ӘЛЕМДЕГІ ҮРДІС

2024 жылы Pew Research Center жүргізген зерттеуге сәйкес, 18-25 жас аралығындағы жастардың 73%- ы «күн сайын TikTok немесе Reels форматындағы қысқа видеоларды көреді», ал тек 19%-ы «айына бір кітап оқиды» деп жауап берген. Яғни, ақпарат көлемі көбейгенімен, ақпарат сапасы мен түсіну тереңдігі азайып отыр. Сарапшылар бұны «цифрлық калория» деп атайды. Яғни, миды тойдыратын, бірақ дамытпайтын ақпарат.

ЕКІ ӘЛЕМНІҢ ТЕПЕ-ТЕҢДІГІ

Бірақ бұл жерде TikTok-ты тек кінәлау әділетсіз болар еді. Өйткені онда да пайдалы білім беру, мотивация, тіпті әдебиетке қызықтыратын контент бар. Кейбір блогерлер 15 секунд ішінде оқырманға бір кітаптың идеясын жеткізіп, сол арқылы қызығушылық оята алады. Мәселе – құралда емес, қолдануда. TikTok – жылдам ақпараттың алаңы, ал кітап – терең ойдың мекені. Егер жас буын осы екеуін үйлестіре алса, онда бұл қақтығыс емес, керісінше – бір-бірін толықтыратын симбиозға айналады.

Соңғы жылдары әлемде «slow reading» – баяу оқуды қайта жаңғырту қозғалысы пайда болды. Бұл – бір кітапты асықпай, ойлана, талдай отырып оқу мәдениеті. Қазақстанда да соңғы жылдары буктьюберлер мен букстаграм қауымдастығы белсенді дамып келеді. Жастар қайтадан кітап клубтарына қосылып, классиканы жаңаша оқып жатыр. Бұл – жоғалған дәуірдің қайта жандану белгісі. TikTok ұрпағын кінәлау оңай, түсіну қиын. Олар жай ғана басқа уақытта өмір сүріп жатыр. Уақыт тез, ақпарат көп, таңдау шексіз. Бірақ осы ағынның ішінде назардың құнын түсіну – нағыз саналы ұрпақтың белгісі. Кітап дәуірі ешқашан өлмейді. Ол тек кейде үнсіз қалады. Ал TikTok дәуірі мәңгілік болмайды. Өйткені жылдамдық шегіне жеткенде, адам бәрібір баяулыққа, тереңдікке және шынайылыққа қайта оралады. TikTok уақыты – қысқа қуаныш, кітап уақыты – ұзақ түсінік. Сен қай уақытты таңдайсың?