Марс неге маңызды?
НЬЮ-ЙОРК – Осы айда Марс планетасының бетіне қонған Perseverance ровері Күн жүйесі туралы маңызды сұраққа жауап табуға үлкен қадам жасамақ. Сондай-ақ қандай да бір тіршілік иесінің ДНК-сын қайдан табуға болатынына да жауап береді. Ровер Марс бетін шарлап, тіршілік белгісін іздеп, өз оттегісін жасап, тікұшақ ұшырып, 2028 жылға жоспарланған келесі миссияға арнап топырақ пен тас жинайды. Бәрі жоспарлағандай өтсе, НАСА Еуропалық ғарыш агенттігінің (ESA) көмегімен топырақ үлгілерін 2032 жылы әкелмек. Бұл – Марстан жерге жеткізілетін алғашқы материал болмақ.
Марстан ДНК табу таңғаларлық нәрсе емес. Perseverance НАСА-ның Реактивті қимыл зертханасындағы (JPL) Ғарыш кемесін құрау цехының (SAF) тазартылған арнайы бөлмесінде құралғанымен, адам ДНК-сы мен микробтардың роверге түсіп кетуінен 100 пайыз сақтану мүмкін емес. Мұндай «микроб қашқындар» 1960-жылдары алғашқы планетааралық миссиялар жүзеге асырыла бастағанда-ақ белгілі еді. Аталған мәселені Карл Саган секілді бірқатар ғалым атап өтті. Бұл – ғарыш ғылымындағы әрдайым кезігетін, бас тартылмайтын тәуекел. Себебі ғалымдар ғарыш кемесін бірнеше қабат етіп құрастыратындықтан, әрқайсысын орналастырған сайын терінің қалдығы мен денеден аққан тамшылар қалады. Сондықтан Калифорния ДНК-ның кішкене бөлігі таяуда ғана Марс бетіне қонғаны сөзсіз.
Ендеше, үлгілер 2032 жылы жерге жеткізілгенде оларды «планеталық деңгейдегі генетикалық тазалау» ережесінен өткізу қажет. Яғни 2015-2020 жылдары роверді құрастыру кезінде SAF-та болған кез келген ДНК-ны, сонымен қатар ғарыш кемесі 2020 жылғы шілдеде ұшырылғанға дейінгі бізге мәлім ДНК-ның бәрінен тазалануға тиіс. Мұндай жоба Weill Cornell Medicine және JPL-дегі зертханамызда жүзеге асырылып жатыр. Роботты құрастырар кезде SAF-тың ішінде, айналасында және сыртында табылған ДНК-ларды анықтау арқылы «алға» не «кері» жұқтыруды (генетикалық материалды біз жібереміз немесе генетикалық материал басқа жақтан бізге келеді) болдырмау немесе азайту мақсатында генетикалық карта дайындаймыз.
Кеңес Одағының екі зонды 1971 жылы Марсқа қонғанын, сондай-ақ 1976 жылы АҚШ-тық «Викинг-1» де сонда жеткенін ескерсек, микробтар мен адам ДНК-сының бөліктері қызыл планетаның бетінде жүруі әбден мүмкін. Планетада шаң дауылдар өте көп болғандықтан, сол ДНК-лар оның кез келген бөлігіне ұшып кеткені сөзсіз.
Қуанышымызға орай, біз генетиктер үшін таңғажайып дәуірде өмір сүріп жатырмыз. ДНК-ны анықтау құнының арзандығы жердегі өмірдің генетикалық каталогын құрастыруға, SAF-тағы тазартылған арнайы бөлмелердің генетикалық картасын дайындауға, сонымен қатар планеталық деңгейдегі геномдық карта жасауға (MetaSUB және Earth Microbiome Project) мүмкіндік береді. Бұдан бөлек, 2016 жылғы Кэйт Рубинстің миссиясы ғарышта да ДНК-ны анықтап, жердегі жаңа ағзалармен салыстыра алатынымызды көрсетті. Ғарышта, ғарыш кемесінде немесе жердегі қатерлі жағдайға төзетін кез келген ағза – Марс бетінде өмір сүруге лайық басты кандидат. Ендеше, Марсқа байқамай ДНК жіберудің орнына, мақсатты түрде жеткізуіміз қажет.
Бәрін былай қойғанда, Марсқа адам жеткізуге технологиялық тұрғыда мүмкіндік бар. Олар адамзаттың озық тәсілдерін қолдана алады. Осы мақсатқа қол жеткізу үшін физикалық, фармацевтикалық, биологиялық әдіс-тәсіл жеткілікті. Жаңадан шыққан кітабым The Next 500 Years: Engineering Life to Reach New Worlds-та ондаған ғарышкерлерге жасалған зерттеу жұмысын атап өттім. Онда егіздер Скотт және АҚШ сенаторы Марк Кэллилер, Скоттың ғарышта өткізген бір жылдық миссиясы егжей-тегжейлі қарастырылған. Зерттеу нәтижесіне сүйенсек, қазіргі таңда адамзат Марсқа ұшып барып, қосымша инновация мен технологияның көмегімен сонда өмір сүре алады.
Бізге Марста тұрақты, жауапкершілікпен және қауіпсіз тұруға мүмкіндігі бар адамдар қажет. Мақсат жерді тастап кетуде жатқан жоқ, бастысы – біздің басқа жерде тіршілік етуімізді қамтамасыз ету. Марс – «Б» жоспары емес, «А» жоспары. Әрдайым осылай болып қала береді.
Өзіміздің және жердегі барлық басқа түрлердің жойылып кетуіне жол бермеу – біздің этикалық парызымыз. Ешқандай түрдің келешектегі жағдайы туралы білуге және өмірін сақтауға мүмкіндігі жоқ. Бұл функцияны біз ғана орындай аламыз. Оған қол жеткізу үшін ұзақ мерзімде басқа ғаламшарларға баруымыз керек. Марсты мекендеу – ұзақ өмір сүруге қажетті алғашқы баспалдақ (Венера тым ыстық болғандықтан емес).
Бұған қол жеткізу үшін НАСА-ның бюджетін 1960-жылдардағы деңгейге жеткізу қажет. Ол кезде федералдық бюджеттің 4,4 пайызын құраған еді (қазір 0,48 пайыз). Сондай-ақ халықаралық ынтымақтастық (Қытаймен де) жасауымыз қажет. Таяуда әріптестеріммен бірге бірқатар ғылыми зерттеу жасап, әуеғарыш медицинасы саласында халықаралық әріптестікті іске қостық. Оған НАСА, ESA, «Роскосмос» (Ресей) және JAXA (Жапония) өкілдері кіреді. Біріккен Араб Әмірліктері мен басқалар да ғарыш биологиясын зерттей бастады. SpaceX және Blue Origin секілді көптеген ғарыш агенттіктері коммерциялық алаңдарда жұмыс істеуге көшті.
Кей міндеттерді өзіміз таңдаймыз. Бірақ өмірді сақтау міндеті өлім-жітім және жойылып кету мүмкіндігін білумен тығыз байланысты. Адамзаттың өмірді басқаруы – өзімшіл және туа біткен ерекше міндет. Өмірді өзіміз білетіндей сақтауға қажетті дүниені жасау арқылы ғаламда жаңа өмір таба аламыз.
Кристофер Э.МЕЙСОН,
Генетик және есептеу биологы, Вилл Корнелл медицина мектебінің доценті. Мейер онкологиялық орталығында, Мемориалды Слоан Кеттеринг қатерлі ісік орталығында, Йель заң мектебіндегі ақпараттық қоғам жобасында, Гарвард медицина мектебінде, Ғарыш генетикасы консорциумында қызмет етеді. Оның «Келесі 500 жыл: жаңа әлемге жету үшін инженерлік өмір» (Next 500 Years: Engineering Life to Reach New Worlds will be published in April 2021) кітабы 2021 жылғы сәуірде жарық көреді
