Ұлттық бірыңғай тестілеу (ҰБТ) биылға бір рет өтті. Қаңтардағы тестілеу жоғары оқу орнының тек ақылы бөліміне түсуге жарайды. Алда үміткерлерді әлі грантқа түсуге мүмкіндік беретін екі және нәтижесі ақылы оқуға жарайтын тағы бір тестілеу күтіп тұр.

Сол кезеңде қандай өзгеріс болуы мүм­кін, қай мамандыққа сұраныс жоғары, ал­ғашқы тестілеу қорытындысы қандай мәсе­ленің барын көрсетті, болашаққа бағ­дар беретін ақпаратты қайдан табуға болады? Талапкерлерде туындаған, олардың ата-аналарын алаңдатқан осы және өзге де сан сұраққа жауап іздеп көрдік.
Ұлттық бірыңғай тестілеу тарихын­дағы екі үлкен реформаны айрықша атап өтуге болады. Оның бірі – 2017 жылдан бастап аталған тестілеу тек жоғары оқу орнына түсу емтиханы болып бекітілгені. Оған дейін естері­ңізде болса, ҰБТ-ға барлығы байланып қалған еді, оның нәтижесі «Алтын белгі», «Ерекше аттестат» алуға, мектеп­тегі емтихан қорытындысына, тіпті аудандар мен облыстардың білім сапа­сын­дағы рейтингіне ықпал ететін. Мұның бәрі тестілеуде объективті бір нәтиже­нің шығуына кедергісін келтірді. Осы­ған орай, 2017 жылы маңызды шешім қа­был­данып, ҰБТ-ның нәтижесі жоғарыда атал­ған ешбір мәселеге, тіпті мектептегі қоры­тын­ды аттестатқа да әсер етпейтін болды.
Бүгінде тестілеу аяқталғаннан кейін баланың нәтижесі мектепке, білім бө­лім­дері мен басқармаларға берілмейді, қо­рытындыны баланың өзі ғана жеке кабинетінде көре алады. Екінші елеулі өзгеріс – Ұлттық бірыңғай тестілеу форматының қағаз нұсқадан электронды нұсқаға ауыстырылуы. Компьютерлік форматқа өту тестілеуді жылына бірнеше рет өткізуге мүмкіндік берді, бұрын талапкер тестілеуді жылына тек бір-ақ рет тапсыра алатын. Электронды нұсқаға өту тестілеуді ұйымдастыру сапасын арттыруға да әсер етті, айталық, тест тапсырушы нәтижесін бірден көре алады және қорытындысымен келіспеген жағдайда сол жерде, тестілеу аяқтала салысымен аппеляцияға бере алады.
 Ұлттық тестілеу орталы­ғының дере­гіне сүйенсек, қа­зіргі уақытта үміткер­лердің басым бөлігі «физика-математика» комбинациясын таң­дайды. Мұның себебін грант­қа түсу мүмкіндігінің мол­ды­­ғымен байланыстыруға бо­ла­ды. Мемлекеттің грант бө­­лу саясаты бойынша тегін жо­ға­ры білім алуға берілетін тапсы­рыстың 60 пайызы техникалық мамандықтарға қарастырылған. Өйтке­ні елімізде техникалық мамандар жетіс­пейді. Алайда мұны ата-аналардың да, талап­керлердің де кейде дұрыс қабыл­дай алмай жатқанын көреміз. Бұлай деуімізге өз айналамыздан «Грант қай­да көп, соған тапсыр» деп ақыл айтып жатқандарды жиі естігеніміз, көрге­німіз себеп болып отыр. Шын мәнінде, техникалық мамандыққа грант­тың көп бөлінуі кез келген адам­ның техникалық салаға баруы керек дегенді білдірмейді, өзі қалаған, осыған бейімі бар­лар таңда­ғаны дұрыс. Әйт­песе, кейін ұнамайтын пәнді, оны тереңдеп оқытатын маман­дықты төрт жыл бойы оқудың өзі, одан кейін тіпті зейнет жасына дейін жаның қаламайтын салада жұмыс істеу өте қиын екені түсінікті. Осы мәселені ата-ана да, кейінгі жас буын да ұғына бастаған болар, әй­теуір қаңтардағы ҰБТ-да ға­на «физика-математика» комби­нациясы таңдаулылар тізімін­де екінші орынға түсіпті. Орта­лық­тың дерегі бо­йынша аталған комбинация 2017 жылдан күні кешеге дейін бейінді пән­дер «бәйгесінде» бірінші орын­ды бермей келді. Неге екін­ші орынға түсті? Себебі бүгін­гінің көш бастап тұрған даму­шы саласы ретінде ІТ ма­мандықтарына түсу жастар ара­сында кең тарай бас­тады. Соған сай талапкерлердің көбі қа­зір де «физика-информатика» комби­нациясын көбірек таңдайтын болған. Десе де, грант көп бөлінген мамандыққа көбінің жүгіруі «грант қуу» мәселесінің түбегейлі күн тәрті­бінен түспегенін, «сананы әлі де грант билейтінін» көрсететін сыңайлы.
Былтырғы қорытынды көр­сет­кіш­ке қарай айтсақ, грант конкурсында ең жоғары бәсеке педагогикалық маман­дықтарда болып тұр. Мысалы, 2023 жылы 94 мыңға жуық талапкер грант конкурсына құжат тапсырған екен. Соның 23 500-і, яғни әр 4-үміткер педагогикалық мамандықты таңдаған. Сұра­ныс­қа сай бәсеке де, шекті ұпай көрсеткіші де артты. Айта­лық, былтыр «математика пә­ні мұғалімі» маманды­ғына грант­қа түсудің ең төменгі ұпайы 140-тан 123 ұпай болған. Сонда 122 ұпай жинаған талапкер аталған мамандыққа грант ала алмады. Бұл – енді «Мұғалім мәрте­бесі туралы» заңның қа­былдануы, педагогикалық ма­мандықтардағы сту­дент­тердің стипендиясын арттыру, педагогтер жалақысының еке есе өсуі секілді кешенді жұмыс­тың жемісі. Сондай-ақ әр грант­қа осындай бәсеке болу үшін кешенді жұмысты қажет ететі­нінің көрінісі. Әйтпесе, 50 ұпай­дан сәл жоғары жинап та грант көп бөлінген мамандыққа түсіп кететіндер, кейін сол салада жұмыс істемейтіндер көп.
 Биыл қандай жаңалық бар? Бұл сұраққа Ұлттық тестілеу орталығы директорының орынбасары Наужан Дидарбекова:
– 2024 жылғы ҰБТ форматында негі­зі­нен өзгеріс жоқ, тек ішінара өзгерістер болды. Мәселен, сұрақтардың са­нында өзгерістер бар, бұ­рын оқу сауаттылығы мен мате­мати­калық сауаттылық бойын­ша 15 сұрақ болса, биыл оның саны 10 сұраққа қыс­қар­ды. Ал сол екі пәннің әрқай­сысынан алынған 5 тапсырма бейін­ді пәндерге беріліп отыр. Себебі та­лапкер­ге оқуға түскенде бірінші ке­зек­­­те өзінің мамандығына не­гіз бола­тын бейінді пәндер бойын­­ша білім қажет болады. ҰБТ-ның пәндері ішінде ең жоға­ры көрсеткіш оқу сауат­тылығында болып тұр, былтыр негізгі тестілеу кезінде жалпы 162 мыңға жуық талапкер ҰБТ тапсырды, сондағы оқу сауаттылығы бойынша келген сұрақтардың 81 пайызына дұрыс жауап берілген. Ең төменгі көрсеткіш – химия мен физикада. Ең жоғары көрсеткіш оқу сауаттылығында болып тұр­ғанына себеп те бар. Себебі онда осыған дейін 4 мә­тін болатын. 100 сөзге дейін қамтылатын бір­ін­­ші мәтінде 2 сұрақ, 250 сұрақ­қа дейін қамтылатын екінші мәтінде 4 сұрақ келе­тін. Ең қиыны 3-4 мәтіндер еді. 400 сөз­ге дейін қамтылатын 3-мәтінде 6 сұ­рақ, 500 сөзге дейін қамтылатын 4-мә­тінде 8 сұрақ берілді. Мектептерді аралап, түсін­діру жұмыстарын жүргізген кез­десулер­де талап­керлер оқу сауаттылығы оңай пән болғанымен, мәтіндер уа­қыт­ты жеп қоя­тынын жиі айтатын. Сол себепті олар­дың ойы ескеріліп, мәтіндер саны 3-ке қысқартылды. Бұл – балалардың оқу сауат­тылығын төмен­дету емес, керісінше сапаға әсер етті. Мысалы, бір мәтіннен көп сұрақ шы­ғарған са­йын оның сапасы нашарлай береді, ал қазіргі белгіленген тәртіп бойынша 1-мәтіннен 2, 2-мәтіннен 3, соң­ғы мәтіннен 5 сұрақ келеді, – деп жауап берді.
Орталық өкілінің ай­туы­нша, тестілеу пәндері (оқу сауат­тылығы, матема­тика­лық сауат­тылық, қазақстан тарихы, екі бейінді пән) өзгеріссіз қалды. 120 сұрақ, ең жоғары ұпай – 140. Оқырмандарда «Тапсырманың саны мен ең жоғары ұпай саны неге сәйкеспейді?» деген сұрақ туындауы мүмкін. Бұл жерде бейінді пәндердің соңғы 10 сұ­рағы – күрделі. Жалпы, ҰБТ-ға берілетін уақыт та өзгер­тілмеді, 4 сағат, яғни 240 минут беріледі.
– Осыдан 3 жыл бұрын ми­нистрлік тарапынан өте маңыз­ды шешім қабыл­данды, бұл – ерек­ше білім беру қажет­ті­лі­гі бар оқушылар құр­даста­ры­­мен бірдей ҰБТ тапсыру мүм­кін­дігі. Оларға қо­сым­ша тағы 40 минут уақыт беріл­ді. Осыған қоса тестілеуді тап­сы­руға тіркелгенде өзінің қа­жет­­ті­лігін де қоса көрсете ала­ды. Мысалы, көру қабі­леті на­­шар талапкерлер бар, олар­дың қасында тест тапсырмала­рын оқып бере­тін көмекші отыруға тиіс. Осындай көмекті қажет ететін балаларға тәуел­сіз көмекшілерді әр өңірдегі мем­­лекеттік комиссия тағайын­дайды. Сонымен қатар ерекше білім беруді қажет ететін бала­ларға берілетін сұрақтардың маз­мұны да ерекшелігіне қарай құрастырылды. Өйткені мұндай балалар кейбір графикаларды, ұсақ жазуларды, диаграммаларды көрмеуі мүмкін. Соның нәтижесінде ҰБТ-ны тапсырып жатқан ерекше талапкерлердің қатары да соңғы жылдары үш есе артып отыр. ҰБТ тапсыру талаптарында, талапкерлерге тестілеу тапсыруға алып келуге тыйым салынған заттар тізімінде де өзгеріс жоқ. Тестілеуге мектеп формасымен келу де талап етілмейді, еркін, ыңғайлы формада келе алады, – деді Н.Дидарбекова.
 Тегін оқу – әр талапкерге қуаныш сыйлайтын, олардың ата-анасы мен мұғалімдеріне мақ­таныш сезімін ұяла­татын жетіс­тік. Бірақ сол гранттан бұ­рын ойлауға, сараптауға, зер­де­леуге тиіс дүние бар. Бұл – өмір бойы, артық айту де­сеңіз, зейнетке дейін өзіне лайық­­ты азық болатын жоғары білім­ге, одан кейінгі білімнің бәріне негіз болатын кәсіби бағдарды айқындау, болашақ мамандықты сенімді әрі дұрыс таңдау. Оны таңдау ішкі қызы­ғу­шылықтарға ғана емес, нақ­ты нәтижелерге, деректерге, сарап­тамаларға сүйеніп барып жасалғанда жемісті болаты­ны анық. Осы ретте біз үміткерлер мен олардың ата-аналары, оқу­шы­ларын дайындап жүрген мұға­лімдер үшін бірқатар маңыз­ды ақпарат легін ұсынғымыз келеді.
Оның біріншісі – ҰБТ қатысушыла­рына тестілеу нә­тижелеріне жеке тақы­рып­тық талдау ұсынылатынында. Де­­рек­термен емтихан аяқталғаннан кейін бірден танысуға болады, бұл тес­­ті­леуге дайындық сапасын жақ­сар­ту­ға бағытталған. 2022 жылы тесті­леу­ге дайын­дық сапасын арттыру мақ­са­тында тестілеу нәтижелеріне жеке та­қы­рыптық талдау енгізілген еді. Ем­ти­хан аяқталғаннан кейін түлек­тер дұрыс және бұрыс жауап­тармен ғана емес, сонымен қатар ҰБТ нәтижеле­рінің толық талдауымен де таныса ала­ды. Яғни тестіленушілерге жеке тақырыптар бойынша өз­дерінің әлсіз жақтарын анық­тауға мүмкіндік берілген. Тал­дау тестілеу аяқталғаннан кейін тестіленушінің жеке кабине­тінде сақ­талады. Аталған талдау негізгі ҰБТ-ға дайындалу үшін ерекше маңызды. Орталықтың дерегіне қарағанда, бұл талдау түлектерге әр пән бойынша материалды игеру дең­гейін бағалауға, қателік жібе­рілген тақырыптарды терең зерттеуге көмектеседі. Тақы­рып­­тық талдау талапкерлерге басты емтиханға сапалы дайын­далуға көмектеседі.
Екінші. ҰБТ тапсыратын, болмаса соған қатысты әлде­бір жаңалыққа елеңдейтін адам­дарға Ұлттық тестілеу орталы­ғының сайтында 2023-2024 оқу жылына тегін жоғары білім алуға қай мамандыққа қанша грант бөлінгені туралы мәліметтің бар екені жаңалық емес болар. Әрі биыл бітіріп, ҰБТ-ны осы жылы тапсыратындарға осы мәліметтің биыл жаңаратыны да белгілі. Бірақ бәрінен маңыздысы «ЖОО-ға түсушілерге» деген айдарда «2023 жылғы Білім беру грантын тағайындау конкурсына қатысуға арналған минималды ҰБТ балы» атты бөлім бар екенін, онда қандай мамандыққа қандай ұпаймен түсуге болатыны туралы толымды ақпарат тұр. Осыған қоса сол айдардағы «Бейінді пәндер комбинациясының білім беру бағдарламалары тобымен сәйкестігі» атты бөлімде қандай мамандыққа тапсыру үшін қандай пәнді таңдауға болатыны көрсетілген.
Міне, осы ақпараттың бә­рін қорытып, оған қоса Ұлт­тық кәсіпкерлер палата­сы шы­ғаратын білім бағдарла­ма­ла­рының рейтинг қорытындылары арқылы нарықта сұранысқа ие, жалақысы жо­ғары, болашағы бар мамандықтардың, қандай мамандықты қай университеттің сапалы оқытатыны туралы сараптамасына көз жүгіртіп, жан-жақты талқылап барып таңдау жасалса, ата-анада да, балада да, мұғалімде де болашаққа өкпесі болмайтыны анық. Өйткені бәрі де баланың бақытты болғанын қалайды.