Қазақтың дәстүрлі өмірінде қиял – баланың ең басты капиталы болған. Біз ертегі тыңдап өстік, жыр жаттадық, алыс қияндағы жерұйықты елестетіп, жолап кеткен жалғыз тастан да «бірдеңе шығады» деп сенетінбіз. Қобыландының Тайбурылы, Ер Төстіктің Көлтауысары, Алпамыстың Бозторғайы – бәрі қазақтың қиялын мың жыл бойы суарған ұлы образдар. Бірақ қазір…

Сұрақ күннен күнге өткірленіп келеді. Неге бүгінгі қазақ баласының қиялы кедейленіп барады? Неліктен бүгінгі ұрпақтың ойлауы шаблондық, бейнелеуі жұтаң, ішкі әлемі әлсіз? Біз бұл сұрақтың жауабын тек мектептен немесе телефоннан іздеп қателесеміз. Мәселе әлдеқайда терең. Ұлттық қиял экожүйесі күйреп барады. Ал бүгінгі балаға көкте ұшатын құс емес, экранында жылт еткен пиксель қызық. Тау да, өзен де, ғажайып та, батыр да – бәрі экраннан дайын күйде беріледі. Қиялдаудың орнына «дайын картинка» келеді. Ізденудің орнына «дайын сюжет» шығады. Бір кезде дүниені ойша жаңадан құра алатын қазақ баласы қазір дайын дүниені қабылдауға үйреніп барады. Бұл – ұлт үшін көрінбейтін дағдарыс. Бала бұрын тыңдады, елестетті, ой арқылы бейне жасады. Қазір телефоннан дайын сурет көреді, TikTok оған дайын эмоция береді, YouTube дайын шешім береді, ойындар дайын әлем береді. Баланың миында бейнелеу процесі баяулап, қиял синтезі әлсірейді. Бүгінде баланың өз қиялымен ойлап тапқан кейіпкері жоқ – бәрі Marvel, anime, Minecraft, Roblox. Иә, қазақтың қиялы тек әсемдік емес, ойлау жүйесінің формасы болған. Ұланғайыр даланың кеңдігін ойына енгізді. Ер Төстік жер астына түсті, Желаяқ көзден жоғалды, Тайбурыл күндей жүйіткіді. Мұның бәрі – халықтың кеңістікті өлшеу тәсілі. Қазақ баласының алғаш еститін «фэнтези жанры» әженің ертегісі еді. Білім ғана емес, қиялдың негізгі қорегі болатын. Қазір ата-ана жұмыста, үйге келгенде шаршаған, әңгіме айту дәстүрі тоқтаған, баламен байланыс цифрландырылған. Ертегі айтылмаған үйде баланың қиялының өрісі табиғи түрде қысқарады. Ал әлемде дәл қазақ секілді ауызша мәдениет арқылы қиялды дамытатын халық сирек. Қиял – жалған емес, ол – мүмкіндіктің басталуы. Міне, осы қабілеттер ұлттың шешендігін, тапқырлығын, бейнелі ойлауын, өнерін, музыкасын туғызды. Бір сөзбен айтқанда, қиял – қазақ рухының биохимиясы еді. Бүгін ол әлсіреп барады. Ал енді қиялды не өлтіреді? Теледидар, ­мультфильм, YouTube, TikTok осының бәрі әр кезең сайын қиялдың міндетін экран өзіне алды. Бала ертегі тыңдаған кезде миы образ жасайды, ал мультфильм көрген кезде дайын образ алады. Екі процесс – екі түрлі биология. Яғни, ертегі мозаиканы жинаса, мультфильм дайын мозаикаға қарау. Жасыратын несі бар, қазір ертегіні айтатын адам да, оны тыңдайтын бала да қалмады. Бұл – қиялдың өлуінің басты себебі. Қиялдың бастауы – табиғат. Кеңдікті көрген бала кең ойлайды. Аспанға қарап жұлдыз санаған балада астрономиялық қиял оянады. Маң даламен жүрген балада географиялық ойлау қалыптасса, құмда ойнап бұлтты байқаған балада образды елестету күшейеді. Қазақ назарында аспан да, жер де, жел де тірі еді. Бұл бейнелі ойлаудың ең жоғарғы формасы. Ал асфальтта өскен балада бұл жоқ. Байқасақ, қазіргі мәдениет – «жылдам тұтыну мәдениеті». Интернеттің форматы қысқа, жылдам, жеңіл. Шынтуайтында, қиялға керегі – уақыт. Бүгінгі балада уақыт жоқ. Дүние жүзінде ХХІ ғасыр – креативті экономика ғасыры деп аталады. Елдер енді нақты білім емес, қиялды, жаңа ойды, шығармашылықты бағалай бастады. АҚШ – Pixar, Disney, Жапония – аниме индустриясы, Оңтүстік Корея – креативті мәдениет, K-pop, Сингапур — шығармашылық ойлау мектебі. Әлемде ең бай индустриялар – қиялдан туған индустриялар. Қиялды қалай қайтаруға болады? Әуелі ертегіні қайта тірілту. Тек кітап емес, аудиоертегі, подкаст, анимация, комикс. Ең бастысы ересек адамның балаға ауызша айтуы. Екінші балаға бос уақыт беру. Бос уақыт қиялдың тынысы. 24/7 сабақ, секция, үйірме, экран қиялды тұншықтырады. Үшіншіден табиғатпен байланыс. Нағыз қиял далада туады. Баланың нағыз еркін ойлайтын жері – дала, көк, су, құм. Төртінші фольклорды мультимедиялық индустрияға енгізу. Яғни қазақ эпосы анимация, ойын, сериал, графикалық роман болып шығуы қажет. Бесінші мектепке шығармашылық ойлау сабағын енгізу. «Жауапты тап» емес, «жаңалық тап» деген бағыт. Қазақтың қиялы – даланың өзі сияқты кең еді. Сонау «Үш жүздің ұлы жыры» деп басталатын айбыны зор қиял қазір смартфон экранының ішіне сыйып қалды. Бала қиялы – ұлттың болашағын болжайтын айна. Егер ол айна күңгірттенсе – болашақ та бұлдырайды. Сұрақ әлі тұр: «Қазақ баласының қиялы кедейленіп бара жатса, біздің ертеңіміз қандай болмақ?». Ұлт тағдыры технологияда емес, баланың қиялында екенін түсінетін кез келді.