…Тырағайлап қашып барамыз. Асығыста қолға түскенді ғана алдық. Тезірек қаладан шығып кету керек. Көлігі бардың бәрі қашып жатыр. Біреулер сайға түсіп барады, біреу­лер тауға өрмелеп барады. Әйтеуір, жер қайта сілкінгенше қаладан шығып кетудің амалы…
Осы оқиға жадымда жатталып қалды. Алматылықтар жер сілкінеді десе, анау-мынауын буып-түйіп, алысырақ кетіп қалуға тырысады немесе үйіне кіре алмай, түнімен далада жүреді. Неге? Өйткені қауіпті.
«Шаһар (Алматы) соңғы 130 жылда ғана екі рет толықтай қирап, қайта тұрғы­зылған. Ғалымдардың пайымынша, Алматы қаласы орналасқан өңір – сейс­мологиялық апатты аймақ. Бірінші рет 1887 жылы жер сілкінісі болып, 236 адам­ның өмірін қиып кетсе, бұл оқиға екі жылдан кейін 1889 жылы тағы қайталан­ған. Одан соң 1910 жылдың 22 желтоқса­нында 9 баллдық жер сілкінісі болып, 44 адам қаза тапқан. Ал қираған ғи­мараттарда есеп жоқ.
«Егер сол кездегі 9 баллдық жер сілкі­нісі бүгінгі таңда орын алар болса, Алматыда 25 000 ғимарат құлап, 100 мың­нан астам адам шығыны болуы мүмкін» дейді жапон ғалымы Сэгава Сюке». 2016 жылы наурызда nur.kz порталы осылай деп жазған болатын.
Табиғи сейсмикалық қауіптілігі жоғары жерлерде орналасқан Алматы, Шымкент, Жамбыл, Қызылорда, Өскемен қалалары халқының көңілі неге алаң екенін осыдан-ақ байқауға болады.
«Апат айтып келмейді» дейді халқы­мыз. Ақсақалдарымыз бала кезімізде намазының соңында «Ей, Алла, өрттен, судан, зілзаладан, айтып келмейтін апаттардан сақтай гөр!» деп тілеу қылып отыратын. Баламыз ғой, апаттың не екенін қайдан білейік. Түсінбеуші едік. Алды артымызға қарамай қашқаннан кейін өзіміз де намаздан соң сол тілекті айтатын болдық.
Алайда апатқа тек тілеу тіреу болмай­тыны анық. Онымен күресетін қызмет сақадай сай болуға тиіс. Өкінішке қарай, олай емес сияқты.
Қ.Тоқаевтың төрағалығымен өткен Парламент Сенатының отырысында бір топ депутаттың атынан сенатор Аңсар Мұсаханов елімізде төтенше жағдайлар­дың алдын алу, ескерту және олардың зардабын жою саласындағы сын көтер­мейтін қазіргі жағдайы туралы депутаттық сауал жариялады. Үкімет басшысы Б.Са­ғынтаевтың атына жолданған депу­таттық сауалдың қысқаша мәтіні төмендегідей.
«Осы бірер жылдың ішінде республика бо­йынша орташа есеппен алғанда бар­лы­ғы 17 308 түрлі төтенше жағдай болды. Мұ­ның 14 мың 843-і –техногендік және 2 мың 465-сі табиғи сипаттағы апаттар еді.
Апатты жағдайлардан бір жылда ша­ма­мен 1212 адам қаза тапты, 4016 адам жапа шекті. Бұдан 23 миллиард 591,11 мил­­лион теңге материалдық шығын келді.
Осындай апатты жағдайлардың алдын алу, саланың заңнамалық қамтылуын нақтылау мақсатында биылғы 11 қаңтарда бір топ Сенат депутаты Сейсмология институтында болып, осы институттың тұрақты сейсмологиялық қадағалау-бақылау жүргізу арқылы республиканың барлық аумағының сейсмикалық қауіп­сіздігін қамтамасыз ету жұмыста­рымен танысқанда анықтағаны, сейсмология институттың қазіргі жабдықтары ес­кірген.
Іс жүзіндегі 63 қолданыстағы стансаны толыққанды қайта жабдықтау, респуб­ликалық сейсмологиялық қадағалау же­лілерін кеңейту үшін жаңадан 52 ке­шенді станса мен 40 күшті жер сілкінісі бекетін ашу қажет.
Республиканың сейсмикалық қауіпті аймақтарында, атап айтқанда Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Алматы және Шығыс Қазақстан облыстарында орналасқан елдімекендер аумақтарында сейсмикалық шағынаудандастыру жүргізу қажеттілігі пісіп жетілді.
Осыған орай, Үкімет тарапынан түбегейлі шараларды дереу қабылдауды талап еткен сенаторлар: А.Мұсаханов, Б.Жұмағұлов, Д.Нөкетаева, Т.Мұқашев, Д.Мусин, Н.Қылышбаев Үкімет бас­шысының әуелі республикамыздың сейсмикалық жағынан қауіпті оңтүстік-шығыс бөлігінің және пайдалы қазба байлықтарының қарқынды өндірілуіне орай техногендік жер сілкінісі қатеріне ұшырауға бейім аумақтардың «Сейс­микалық шағынаудандастыру картасын» жасау үшін және ағымдағы сейсмикалық жағдайларды қажетті деңгейде болжау және бағалауға байланысты ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізу үшін «Сейсмология институты» серіктестігінің жұмыстарын бюджеттік қаржыландыруды қарастыруды депутаттық сауалға өзек етті.
Сенаторлар еліміздің сейсмикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету бойынша міндеттерді жүйелі жүзеге асыруы үшін «Сейсмология институты» ЖШС-іне тұрақты бюджеттік қаржыландыруды қарастыру қажет деп санайды.
«Сейсмология институты» ЖШС, сондай-ақ құрамында 63 сейсмологиялық бақылау стансасы бар «Сейсмология тәжірибе-әдістемелік экспедициясы» ЖШС орталық мемлекеттік органға ведомстволық бағынысты болғаны жөн.
Бұдан басқа, сенаторлардың Үкімет басшысына арнаған депутаттық сауалында Қазақстан Республикасының «Сейсмикалық қауіпсіздік туралы» заңнамалық құжат қажет екенін және осыған орай, Үкімет тиісті қаулы шығару қажеттігі ұсынылды.
Сенаторлар Премьер-министр Б.Са­ғынтаевқа саладағы кемшіліктерді көрсете отырып, «Сейсмология институ­тының» елі­міздің сейсмикалық қауіпсіз­дігі үшін өз жұмыстарын жүйелі жүзеге асыруды қам­тамасыз етіп және ағымдағы сейсмикалық жағдайларды өз деңгейінде болжау мен бағалауға байланысты жүргізілетін ғылыми-зерттеу жұмыстарын ширата түсуді, оны бюджеттен қажетті деңгейде тұрақты қаржыландырып отыруды талап етті. Бұл талаптарға орай Үкімет тез арада шаралар қолдануы тиіс. Олай болмағанда көрші үйдің «холо­дильнигі» қаттырақ істеп кетсе де алматылықтардың жүрегі дір ете қалатын қорқыныштан арылмайтын болады.
Әділбек ҚАБА