Қар астында бұйығып жатқан Юбилейный ауылында бұдан бірнеше жыл бұрын қызу еңбек қайнап тұрды дегенге сену қиын. Бұл жерде 2013 жылға дейін Жамбыл облысы бойынша ең озық «Подгор­ный» акционерлік қоғамы құрған серіктестік болған. Мұнда 5 мың қой, 2000 сиыр, 1000 жылқы ұстады. Сүтті өздерінің цехында өңдеді. Жиған дәнді алыпсатарларға арзанға бермес үшін 500 мың долларға астық қабылдау пунктін алды. Бағасы 200 мың долларлық диірменде тәулігіне 60-70 тонна бидай тартылып, ұнның үш сорты, жармасы және басқасы бар алты түрлі дайын өнім шығатын.
Еңбек ардагері Ертөстік Сүлеймен ол кезді сағына еске алады.
– Астық бітік өсетін. Комбайншылар тынбай егін оратын. Онда қырманды бас­қарамын. Жал болып астық үйгізіп, таза­лап, ұшырып астық қабылдау пунктіне жөнелтіп жататынбыз, – дейді.
Аудан орталығы Құлан ауылындағы шұжық зауыты «Подгорный» өсірген малдың етін өңдеумен айналысатын. 1992 жылы Қазақстан Президенті Нұрсұлтан Назарбаев өзі келіп ашқан шұжық зауыты әлі жұмыс істеп тұр. Ондағы американдық технологиямен жасалатын өнім – сапасы жағынан Жамбыл облысында ғана емес, бүкіл республикадағы үздіктердің бірі. Бірақ мұнда енді «Подгорныйдан» ет келмейді. Акционерлік қоғамның ащы тарихы бар.
Жамбыл облысында ауыл шаруа­шылығы жекешеленгенде бірнеше ондаған ұсақ қожалыққа ыдырамаған Тұрар Рысқұлов ауданындағы бұрынғы «Подгорный» совхозы еді. Рас, аз ғана адам үлесін алып бөлек кетті. Көпшілігі, нақтылағанда совхоздың 367 еңбекшісі бірігіп жұмыс істей беруді ұйғарған. Олар акционерлік қоғам құрды. Заңды тұлға ретінде 1995 жылы 7 желтоқсанда Жам­был облыстық әділет басқармасында тіркеуден өтті. Осылайша, «Подгорный» шаруа­шылық ретінде сақталып қалды. Міне, сол кезден бастап бұлардың тасы өрге домалайды.
2004 жылы 5 қазанда акционерлердің жалпы жиналысы өтіп, 27 қазанда заң бойынша «Подгорный» АҚ атымен қайта тіркеледі. Жалпы жиналыста серіктестік құрылады. Ауылдағы акционерлік қоғам жұмыс істеуі үшін алдымен жер қажеттігі түсінікті. Совхоз тарағанда үлеске алған жері барлар оны пайдалану құқығын акционерлік қоғамға берген. Қазақстан Республикасы Жер кодексінің 107-бабы­ның 4-тармағына сәйкес АҚ өкілі ретінде С.Сұлтанмен шарт жасасқан. Шарт мерзімі – 49 жыл. Барлық пайшы, яғни жерін ортаға қос­қандар 170 адам еді. 2004 жылы 5 қазанда АҚ мүшелерінің жалпы жиналысында олар енді ЖШС құрды. ЖШС-ті АҚ құрған. Жарғылық қордағы АҚ үлесі 94,4 пайыз да, 5,6 пайызы жер үлесінен тұрған. Өйткені, негізгі қор, техника акционерлік қоғамда еді.
Жергілікті тұрғындар «Подгорный» АҚ табысының сырын іскер басшысы болғанымен түсіндіреді. Иә, АҚ ди­ректорлар кеңесінің төрағасы Сәбит Сы­дықов деген азамат еді. Берідегі құжат­тарда – Сәбит Сұлтан. 30 жасында осы шаруашылыққа директор етіп тағайын­даған. Қазақстан тәуелсіздік алған кезде Луговой атанып тұрған ауданның әкімі болды. Ол қызметті бірнеше жыл табысты атқарғанымен, өз еркімен кеткен. Оның да жыры бар. Бірақ бір мақалаға бәрін тізіп қажеті қанша. Әкім қызметін өткізіп, қайтадан «Подгорный» АҚ-ны басқарған.
Өзгелер тұралап қалған нарыққа өту кезеңінде шаруашылық тап-тұйнақтай жұмыс істеді. Элеваторы, шұжық зауы­т­ы, сүт өңдеу мен нан өнімдерін шыға­ратын кәсіпорындары дәуірледі. Басқа жақтарда үйлер қирап жатқанда «Подгорный Құрылыс» ЖШС-ға жаңа нысандар салды.
Қазақстан Республикасының Пре­зиденті Нұрсұлтан Назарбаевтың «Бола­шаққа бағдар: рухани жаңғыру» ма­қаласында «Еліміздің Тәуелсіздік жыл­намасы жазыла бастағанына небәрі 25 жыл болды. Бұл – тарих тұрғысынан қас қағым сәт десек те, еліміз үшін ғасырға бергісіз кезең. Әрине, жасалған жұмыс­тардың маңызы мен ауқымына ешбір күмән жоқ. Дегенмен, осы қыруар істі атқарған, ел дамуына зор үлес қосқан азаматтардың өздері мен олардың та­бысқа жету тарихы әдетте құрғақ фактілер мен цифрлардың тасасында қалып қояды. Шын мәнінде, Қазақстанның әрбір же­тістігінің артында алуан түрлі тағдыр­лар тұр» деген сөздерін Сәбит Сұлтанға да арнауға болады.
Сөз реті келгенде айта кетелік, Мемле­кет басшысы Нұрсұлтан Назарбаев­тың өзі Сәбит Сұлтанның шаруашылығына екі рет арнайы келген. Бірінші жолы жоға­рыда айтылғандай шұжық зауытын ашты. Екінші жолы «Подгорный» АҚ тыныс-тір­шілігімен, жұмыс істеп тұрған цехта­ры­мен танысты. Түрлі саладағы табыс­тар­ға көз жеткізіп, лайықты бағасын берді.
Жоғарыда аталған игіліктің бәрін ауылдықтар өз қолдарымен жасады. Жұмыс жеткілікті болды. Инвесторлар табылды. Табыс долларлық өлшеммен миллионға жетті. «Подгорный» ел іші тұрмақ шетелдік ауылшаруашылық өні­мін өндірушілермен бәсекелесе алатын.
Мемлекет басшысының «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» мақаласының және бір тұсында: «Бәсекелік қабілет дегеніміз – ұлттың аймақтық немесе жаһан­дық нарықта бағасы, я болмаса сапасы жөнінен өзгелерден ұтымды дүние ұсына алуы» деген жолдар бар. Бұл шаруашылық мақала жарық көрерден алты-жеті жыл бұрын-ақ бәсекеге қабі­летті болған. Сапасы жөнінен өзгелерден озық өнім ұсына алған. Тіпті Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев 2018 жылғы 10 қаңтарда «Төртінші өнеркәсіптік рево­люция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкіндіктері» Жолдауында: «Аграрлық саясат еңбек өнімділігін түбегейлі артты­руға және өңделген өнімнің экспортын ұлғайтуға бағытталуы керек… Шикізатты қайта өңдеуді қамтамасыз етіп, әлемдік нарықтарға жоғары сапалы дайын өнім­мен шығуымыз қажет» десе, кезінде «Подгорный» АҚ оған да лайықты жауап бере алатын ұжым еді.
Он жыл бойы осы жерде бригадир болып, қазір үйде бос отырған Болат Ма­хемқұлов мұнда іргелес қырғыз ағайынға қарағанда, сапалы азық-түлік өнімдері шығарылғанын еске алады:
– Диірмен тынымсыз істейтін. Жан-жаққа ұн жөнелтілетін. Сүт кешені өнім­дері де аудан-облысқа танымал еді. Нау­байханамыз болды. Тіпті инку­батордан шыққан балапандарға сұраныс жоғары еді.
Осындай танымал шаруашылықтың бес жыл бұрын тоз-тозы шығыпты. Ар­найы барып көрдік. Бір кездегі машина-трактор стансасы қаңырап қалған. Кезін­де күн сайын ондаған автокөлік шикізат пен өнім тасуға шығатын гараж шұрқ тесік. Наубайхананың ойраны шыққан. Не болды? Сәбит Сұлтаннан осының сырын сұрадық.
Қазақта «түлкінің қызылы – өзінің соры» деген мақал бар. Осы ауылдан алыста, арадағы аудан орталығынан да әріде тау ішінде Сәбит Сұлтанұлының жекеменшік 100 гектар жері болған. Оның бұрынғы совхоз, кейінгі АҚ жеріне еш қатысы жоқ. Сол тау қойнауынан аукцион арқылы заңды жолмен алынған аңғарды іскер адам тастан аршиды. Тасты лақты­рып тастамай, іргеге құйып, қабырғаға қалап демалыс үйін салады. Жанынан мал фермасын ашады. 1000 түп жеміс ағашын егеді. Жерді көгалдан­дырады. Тастақ аңғарға әрбір ағашты егу үшін қазаншұң­қыр қазып, құнарлы топырақпен қайта толтырады. Гүлзар да осындай еңбекпен өскен. Жиырма жыл бұрынғы жас қарағай мен туя ағаштары қазір сонау көкке өрлеп кеткен.
Демалыс орны іспетті үйге Тараздан, Алматы мен Астанадан талай белгілі адамдар келіп дем алған. Соның бірі – бір бармағын бүгіп кетіпті. Алты жыл бұрын аяқ астынан хабаршы келеді. Сол тұстағы аудан әкімі екен. Ол тосын сәлем жеткі­зеді. «Демалыс үйі мен жерін келіп кеткен қонаққа рәсімдеп берсін. Бір аптаның ішінде». Ертегі емес, 2010 жылдар басын­дағы нақ оқиға.
Сонымен басталыпты. Пәле Сәбит Сұлтанның бәрі заңды жекеменшігі емес, ол Директорлар кеңесінің төрағасы «Подгорный» АҚ-ға жетті. Ілік табылды. ЖШС-ның пайшыларға қарызы бар екен.
Ілік табылған соң екі арадан арыздану­шылар пайда болып, облыстық соттан 2004 жылы 5 қазандағы акционерлер жал­пы жиналысының хаттамасынан бастап көптеген құжаттарды заңсыз деп табуды талап етеді. Арада тоғыз жыл өткеніне қа­рамай. Содан соттан сот тізбегі бас­талды.
2013 жылы 28 ақпанда Жамбыл об­лысының ауданаралық мамандан­дырылған экономикалық соты арызды ішінара қанағаттандырады. С.Сұлтан (бастапқыда тегі Садықов) және Серік­тестік пайшыларға 14 524 775 теңге қары­зы мен мемлекеттік алым төлеуі керек. Талап арыздың басқа бөліктері қа­на­ғаттандырылмайды. Бірақ дау өршиді. Сол жылы 22 мамырда Жамбыл облыстық соты азаматтық және әкімшілік істер жөніндегі сот алқасы қаулы шыға­рып, бірінші сатыдағы сот шешімін өзгер­теді. Баяғы жалпы жиналыстың жарғылық қордың 5,6 пайызы – жер үлесінен, 94,4 пайызы Қоғамның негізгі қор түрін­дегі үлесінен деген Хаттамасы күшін жойды деп табылады. Сол сияқты, банкке жерді кепілге қою туралы хаттама мен ке­пілдік туралы келісімшарт күшін жойды.
Осы сот шешімімен акционерлік қоға­мына қатты соққы берілді. Серіктес­тіктің пайшыларға 14,5 миллион теңгеден астам қарызын 8 миллион 91 мың 449 теңгеге төмендету еш жұбаныш емес еді. Ол қарыз дереу төленгенімен, сот шешімі бойынша серіктестік заңнан тыс болып шығады. Ауылдағы ортақ тірлік тоқтады. Жерін қайтарып алғандар тобы оны енді бұл ауылда мүлде тұрмайтын басқа агрохол­дингке жалға берді.
«Ауылда мүлде тұрмайды» дегеннен шығады: бұл селолық округке тағайын­далған соңғы үш әкім мен учаскелік полиция қызметкері келіп-кетіп қызмет істейді, – дейді ауылдық дәрігерлік амбу­латорияның аға дәрігері Әліқұл Мырза­гелдиев.
– Ауылдағы медицина жағдайына орай, әкімді жолықтыра алмаймын. Барсам болды, орнында жоқ, ауданда жи­налыста жүр дейді. Не деген бітпейтін жи­налыс деймін. Нақты себебі, осы ауылда тұрмағандықтан, – дейді Ә.Мыр­загелдиев. – Сол сияқты, учаскелік по­лиция қызметкері тұрақтамайды. 3-4 ай сайын ауысып жатады. Дәрігердің қыз­меті кейде бұзақылықтан зардап шек­кендерге қатысты болып қалады. Сондайда полиция тарапынан ешкімді таппаймын.
Әліқұл керісінше қаладан өз ауылына көшіп келген. Мақсаты – ауыл адамда­рына сапалы медициналық көмек көр­сету. Бұл қадамы Президент жиі айтатын «Туған жерге тағзым» акция­сымен үйлесіп жатыр. Қызмет істейтін ауылына анда-сада төбе көрсететіндерді бұл кісі еш түсінбейді.
– Келіп-кетіп жүріп қызмет істейтін әкім ауыл жағдайын қалай білсін. Әрбі­ріміздің қолымызда 15 қой, 1 сиыр жайылатын қамысты сай-сала бар еді. Акционерлік қоғам кезінде ауылдың жеке малы үшін арнайы қалдырылған. Соны келіп-кетіп қызмет істеуші әкімдер қа­мыс­ты шауып, жоңышқа егеміз деп құрт­ты, – дейді ауыл дәрігері. – Басқа ауыл­­дардағы жол, тротуар, көше шам­дарын көргенде қатты қызығамыз. Ке­йінгі алты-жеті жылда Юбилей­ны­йымыз тозып кетті.
Айтып-айтпай не керек, 2010 жылдар басындағы сот шешімі Юбилейныйдың басындағы бақты тайдырды. Өйтпегенде, бұл ауыл да Ақмола облысында – Иван Сауэр, Қызылорда облысында Абзал Ералиев басқарған шаруашылықтардағы орталық елдімекендер сияқты жайнап тұрар ма еді.
– Әлі де мүмкіндік бар, – дейді Сәбит Сұлтан. – Бізбен жұмыс істегісі келетін инвесторларымыз дайын. Америкадан да, Еуропа мен араб елдеріне де қызығу­шылық бар. Бірақ серіктестікті қалпына кел­тірмейінше жұмысты бастау мүмкін емес.
Бұл үшін Жамбыл облыстық соты азаматтық және әкімшілік істер жөніндегі сот алқасының 2013 жылғы 22 мамырдағы қаулысы мен Жамбыл облыстық соты кассациялық сот алқасының 2013 жылғы 17 маусымдағы қаулысының күші жо­йылуы керек. Әрине, тағы да сот жолы­мен.
Енді мәселе Жоғарғы сотта қаралған. Қазақстан Республикасының Жоғарғы соты азаматтық істер жөніндегі сот ал­қасы 2017 жылғы 7 қарашада қаулы қа­был­дап, жоғарыдағы хаттамаларды жоққа шы­ғарған облыстық сот актілерін тоқ­татады. Азаматтық істі Жамбыл облыстық соты­ның азаматтық істер жөніндегі сот алқасында қайта қарауға жолдайды. Бітті ме? Жоқ, сот сергелдеңі кезекті айна­лымға шығады. Облыстық соттың азаматтық істер жөніндегі алқасы тағы сонау 2013 жылғы шешімді қайта­лаған.
Бұл кезде елде жағдай өзгерді. Жамбыл облысында да, оның Тұрар Рысқұлов ауданында да бірнеше әкім ауысты. Бар пәленің басы болған Сәбит Сұлтанның демалыс үйіне көзі түскен адамдар бас­қа қылмысы бойынша сотталды. Сосын және сотта­лып, жазасы өсе түсті. Әлбетте, ол «Под­горныйға» еш қатыссыз басқа мәселе. Бірақ сол адамдар тастап кеткен шаланың өрті ауылды әлі шарпып тұр.
Елдегі жағдай өзгергендіктен, Қазақ­стан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев 2018 жылғы 10 қаң­тарда «Төртінші өнеркәсіптік рево­люция жағдайындағы дамудың жаңа мүмкін­діктері» Жолдауында: «Ауыл ша­руашылығы субъектілерінің коопера­тив түрінде жұмыс істеуіне жан-жақты қолдау көрсету керек» деп көрсетті. Бұл саясатқа Сәбит Сұлтан толық қосылады. Әрбір ауылда сол елдімекен тұрғындары тірек ететін іргелі кооператив немесе акцио­нерлік қоғам болғанда шаруашылық және әлеуметтік мәселелер оңай шешіледі деп санайды. «Қала құратын кәсіпорын» ұғымы ауылда жат болмауы тиіс.
Елдегі жағдай өзгеріп жатқанда өзгермеген тек Юбилейный ауылы. Мем­лекеттік бағдарлама бойынша үкімет салғызған мектеп пен дәрігерлік амбула­ториядан басқа жаңа ештеңе жоқ. Бәрі қирап қалғанын жоғарыда айттық.
– Өткенде ауылдан шығар жолымызды қалың қар басты. Бірнеше күн сыртқа шыға алмадық, – дейді Әліқұл Мырзагел­диев. – «Подгорный» АҚ жұмыс істеп тұр­ған­да мұндай қиыншылықтар болмай­тын.
– Қайтадан Серіктестік құрылса, бөлініп кеткендер ақылға келіп біріксе, енді оның атын «Жаңғыру» деп қойса деп ойлаймын, – дейді ардагер Ертөстік Сүлеймен. – Бұл Президенттің «Рухани жаңғыру» мақаласын оқығаннан кейінгі ойым. Елбасымыз ата-бабамыздың жақ­сы дәстүрлерін одан ары жаңғыртып, жа­ман әдетін қалдырып кетуді дәл айт­қан. Жа­ман әдетіміздің бастысы – бөліну емес пе. «Бөлінгенді – бөрі жейді, жа­рылғанды – жау алады» деген ата-бабамызды білім­сіз десек те, олар қазіргі кейбір білімді­лерден артық пайымдаған. Дұрыс сөзге тоқтаған. Қазіргілер дұрыс сөзге тоқта­май, дауласып шығады. Содан ортақ іс оңға баспай тұ­рып қалады.
Ардагердің бұл пікіріне алып-қосар ештеңе жоқ. Айтпақшы, «бөлінгенді – бөрі жейді» дегендей, «Подгорный» бөлініп кеткен ауыл адамдары өз жерін енді сырттағы біреулерге жалға берген. Сыртта отырғандар алқаптан өнім алуды ғана біледі, ауылға көк тиын пайдалары жоқ. Президент жиі айтатын әлеуметтік-кәсіпкерлік жауапкершілік жағы бұл ауылда айналып өткелі алты жылдан асты. Жерін сырттағыларға жалға беріп қойған­дардың да ойланатын кезі келген сияқты. Өйткені Мемлекет басшысы тура 2018 жылғы Жолдауында «Сонымен қатар жерді барынша тиімді игеретіндерді ынта­ландырып, дұрыс пайдалана алмай­тындарға шара қолдану керек» деген.
Қайнар Олжай